INFORMACJA O BADANIACH STRUKTURY UTWORÓW POWIELANYCH W PUNKTACH KSEROGRAFICZNYCH PRZEPROWADZONYCH W LATACH 2006 – 2022
Badania są prowadzone przez CEM Instytut Badań Rynku i Opinii Publicznej Sp. z o.o. na zlecenie Stowarzyszenia KOPIPOL.
Cele badań
Pierwotnie przyjętym celem badania było oszacowanie udziałów poszczególnych typów utworów (według ustawy o ochronie z tytułu praw autorskich) w całości materiałów kopiowanych w punktach kserograficznych. Badanie uwzględniło oszacowanie udziału utworów autorów polskich, zagranicznych i tłumaczeń z języków obcych na polski. W dalszych falach, które miały miejsce w kolejnych latach, wprowadzano dodatkowe cele: ustalenie wydawców kopiowanych materiałów, ustalenie kraju pochodzenia powielanych materiałów, rozumianego jako kraju siedziby wydawcy, oszacowanie proporcji liczby stron powielanych utworów, które stanowią element książek w stosunku do liczby stron utworów zawartych w czasopismach.
Badania były projektowane z myślą o ich cyklicznym powtarzaniu, w celu gromadzenia coraz większej ilości materiału stanowiącego podstawę oszacowań struktury ogółu skopiowanych utworów. W pierwszej i drugiej fali badania (2006 r. i 2007 r.) obserwacją objęto pięć miast. Z uwagi na konieczność ograniczenia zakresu badań, w 2008 r. zmodyfikowano zasięg badania dla kolejnych lat w ten sposób, że każda kolejna fala miała obejmować jedno z pięciu uprzednio badanych miast oraz jedno miasto nie objęte wcześniejszymi badaniami. Z kolei w 2012 r. władze Stowarzyszenia KOPIPOL podjęły decyzję o uwzględnieniu w badaniu 5 miast – trzech miast, które były już uprzednio badane, oraz dwóch miast, w których nie prowadzono obserwacji. Celem rozszerzenia zasięgu geograficznego w dłuższej perspektywie czasowej jest zwiększenie szans objęcia obserwacją tych materiałów, które mogą być gorzej reprezentowane w pięciu największych ośrodkach objętych pierwotnym badaniem. W badaniach zaplanowanych na kolejne lata obserwacją zostały więc objęte zarówno główne ośrodki akademickie badane do tej pory, jak i miasta nie uwzględnione w poprzednich badaniach.
Do końca 2019 r. przeprowadzono jedenaście fal badań: w 2006 r., 2007 r., 2008 r., 2010 r., 2012 r. 2013 r., 2014 r., 2015 r., 2017 r., 2018 r. oraz 2019 r. Materiały zbierane w kolejnych falach były dołączane do materiałów zebranych poprzednio. Powstała w ten sposób skumulowana baza materiałów. Taka procedura pozwala uzyskać coraz dokładniejsze przybliżenie struktury faktycznie kopiowanych materiałów. Przyjęto również, że w kolejnych latach analiz na bazie skumulowanej, procedurze dołączania nowych obserwacji będzie towarzyszyła procedura zmniejszania wagi najstarszych utworów (włączonych do bazy najdawniej).
W badaniach uwzględniono także inne nośniki informacji, które mogą służyć do powielania utworów (kopie elektroniczne, wydruki z przenośnych nośników pamięci) i które były wykorzystane w punktach kserograficznych objętych badaniem.
Metodologia badania została opracowana przez zespół Instytutu CEM pod kierunkiem prof. Jana Jerschiny w porozumieniu ze Stowarzyszeniem KOPIPOL oraz Kancelarią Traple, Konarski, Podrecki. Projekt badań z opisem metodologii został także rozesłany do zainteresowanych stowarzyszeń (ZAIKS, SARP, ZPAP, ZPAF, STL) z prośbą o ewentualne uwagi lub sugestie. Uwagi nadesłało Stowarzyszenie Architektów Polskich. Były one wnikliwie przeanalizowane zarówno przez CEM, jak i Stowarzyszenie KOPIPOL oraz Kancelarię Traple, Konarski, Podrecki i zostały wykorzystane do ostatecznego opracowania metodologii badania.
Za badaną zbiorowość przyjęto zbiory materiałów kopiowanych w punktach kserograficznych. Zgodnie z założeniami, w dwóch pierwszych falach badaniem objęto punkty kserograficzne ulokowane w pięciu dużych miastach ze względu na ich dominującą pozycję w ogólnym wolumenie materiałów powielanych: Krakowie, Warszawie, Łodzi, Wrocławiu i Poznaniu (są to zarazem miasta skupiające największe populacje studentów). W kolejnych falach do badania włączono nowe ośrodki: Katowice, Lublin, Gdańsk, Bydgoszcz, Szczecin, Olsztyn, Rzeszów, Kielce, Opole, Rzeszów, Białystok, Toruń.
Każda fala badania w kolejnych latach składała się z dwóch etapów. Pierwszy polegał na zrobieniu spisu punktów kserograficznych w dobranych losowo obszarach poszczególnych miast oraz spisu punktów zlokalizowanych na uczelniach, a drugi na obserwacji właściwej w wylosowanych punktach kserograficznych.
Procedura doboru punktów kserograficznych do badań w każdej fali była wielostopniowa. W pierwszym kroku przeprowadzono spis wszystkich ogólnodostępnych punktów kserograficznych zlokalizowanych na uczelniach oraz spis ogólnodostępnych punktów kserograficznych w wylosowanych kwartałach miast objętych badaniem. Następnie zastosowano losowanie warstwowe punktów kserograficznych, przy czym przyjęto dwie warstwy losowania: obszar centrum miasta i obszar poza centrum miasta, zakładając, że w centrach miast skupienie punktów kserograficznych i ilość kopiowanego materiału są znacznie większe niż poza obszarami centrów. W dwóch pierwszych falach badania wylosowano po 100 punktów ksero, przy czym 40 zlokalizowanych było w centrach miast. Ponadto wylosowano dodatkową próbę 100 punktów kserograficznych zlokalizowanych na uczelniach, przyjmując (w oparciu o przeprowadzone wcześniej badania pilotażowe), że w punktach tak ulokowanych powielana jest zdecydowana większość materiałów podlegających ochronie z tytułu praw autorskich. Z uwagi na konieczność ograniczenia zakresu badań w kolejnych latach, zmodyfikowano liczby punktów kserograficznych objętych obserwacją. W fali trzeciej próbę właściwą w mieście stanowiło 20 punktów wylosowanych ze spisu punktów w centrach miast, a 40 dodatkowych punktów uczelnianych stanowiło nadreprezentację. W czwartej fali obserwacją objęto po 10 punktów ksero w centrach miast (łącznie 30 punktów) oraz po 20 punktów uczelnianych (łącznie 60 punktów). W piątej fali badań obserwowano po 10 punktów ksero w centrach miast (łącznie 50 punktów) oraz po 20 punktów uczelnianych (łącznie 100 punktów). W szóstej fali obserwacją objęto łącznie 21 punktów w centrach miast (po 5 w trzech miastach i 6 w jednym mieście) oraz 75 punktów uczelnianych. W siódmej fali badanie prowadzono w 25 punktach w centrach miast i 69 punktach uczelnianych. W ósmej fali obserwację prowadzono w 50 punktach miejskich i 108 punktach uczelnianych. W fali dziewiątej wykonano obserwację w 30 punktach „miejskich” oraz 105 uczelnianych. W fali dziesiątej wykonano obserwację w 20 punktach „miejskich” oraz 72 uczelnianych. W fali jedenastej badanie prowadzono w 20 punktach „miejskich” oraz 70 uczelnianych.
W analizie całości wyników zastosowane zostały procedury ważenia danych, których celem było dopasowanie struktury ilościowej zbadanych punktów kserograficznych do oszacowanej struktury punktów w badanych miastach.
Przed rozpoczęciem każdej fali badań wystosowano do rektorów wszystkich wyższych uczelni w miastach objętych badaniem listy z informacją o celu badań i prośbą o wyrażenie zgody na przeprowadzenie obserwacji. W przypadkach odmów ze strony rektorów nie rekrutowano do badania punktów należących do tych uczelni (mimo że obserwacje miały być prowadzone wyłącznie w ogólnodostępnych punktach).
Badaniem objęto usługowe punkty kserograficzne (rozumiane jako wszelkiego rodzaju punkty usługowe, świadczące usługi kserowania, także takie, w których kserowanie jest ubocznym rodzajem działalności, np. kioski). Jako materiał badawczy przyjęto wszystkie materiały, zarówno w formie papierowej, jak i elektronicznej, które były skopiowane lub zakupione jako kopie w losowo dobranych okresach półgodzinnych w wylosowanych punktach kserograficznych. Jeśli w punkcie pracowało kilka maszyn kserograficznych, materiał badawczy pochodził z wszystkich tych maszyn.
Procedura zbierania materiału polegała na uzyskaniu drugiej kopii wszystkich materiałów (poza dokumentami osobistymi), które są powielane lub nabywane przez klientów obserwowanych punktów w czasie obserwacji. Dodatkowo badacze w toku wywiadu zbierali informacje o kopiowanych materiałach i wypełniali kwestionariusze na temat tych materiałów (autor, tytuł, rodzaj materiału, liczba skopiowanych stron i inne). Materiał objęty badaniem uwzględnia nie tylko kopie wykonane w czasie badania, ale materiały zakupione w tym czasie. W badaniu uwzględniono powielanie materiałów elektronicznych (przyniesionych na nośnikach elektronicznych), które były albo drukowane, albo kopiowane na inny nośnik elektroniczny w punktach kserograficznych objętych badaniem.
Po zakończeniu obserwacji w punktach kserograficznych przystąpiono do kodowania materiałów według ich typów (utwory ludowe, naukowo-techniczne, muzyczne, literackie, architektoniczne, fotograficzne, plastyczne) oraz języka (polski, obcy, tłumaczenie). Dodatkowo, od trzeciej fali, identyfikowano także wydawnictwo, które wydało dany utwór. W przypadkach, gdy nie można było wykonać drugiej kopii lub gdy na podstawie kserokopii nie można było jednoznacznie zakwalifikować materiału, skopiowane materiały zostały odszukane przez koderów w bibliotekach i zakodowane na podstawie oglądu materiału oraz informacji zebranych przez ankieterów w trakcie obserwacji (autor, tytuł źródła, wydanie, numery skopiowanych stron). Kodowanie było wykonane dwukrotnie, przez dwa zespoły koderów, aby uniknąć subiektywnych klasyfikacji materiału.
Od szóstej fali badania w 2013 r. wprowadzono dodatkowe kodowanie dyscypliny nauki, do której należy skopiowany utwór naukowo-techniczny. W tym celu wykorzystano systematykę dziedzin naukowych wprowadzoną rozporządzeniem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 roku w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych (Dz. U. 2011 Nr 179, poz. 1065). Systematyka wprowadza podział trójstopniowy na obszary wiedzy, dziedziny nauki oraz dyscypliny naukowe. Na użytek kodowania niniejszych danych zastosowano pośredni stopień – podział na dziedziny nauki.
Głównymi wynikami badania są: oszacowanie struktury kopiowanych materiałów ze względu na typ utworu (utwory ludowe, naukowo-techniczne, muzyczne, literackie, architektoniczne, fotograficzne, plastyczne), oszacowanie udziału dziedzin nauki w powielanych utworach naukowo-technicznych oraz oszacowanie udziału poszczególnych wydawnictw w skopiowanych utworach naukowo-technicznych.
Rozległa perspektywa badawcza, którą zapewnia cykliczność fal badań oraz rokroczne włączanie w ich zakres kolejnych ośrodków miejskich z równoczesnym powtarzaniem pomiarów w głównych ośrodkach akademickich, gwarantuje wysoką reprezentatywność osiąganych wyników. Analiza wyników badań na przestrzeni lat dowodzi, że struktura materiałów kopiowanych w komercyjnych punktach reprograficznych charakteryzuje się dużą stabilnością, a dominującym typem utworów kopiowanych w tych punktach pozostają niezmiennie utwory naukowo-techniczne.
